Class 12 Social एकाइ २ पाठ २ Notes download | Class 12 Social Unit 2 Lesson 2 Notes
एकाइ २: समाजशास्त्र
पाठ २: समाजिक संरचना
समाजिक संरचना भनेको समाजमा रहेका विभिन्न अङ्गहरूको सम्बन्ध र उनिहरूबीचको परस्पर क्रियाकलाप हो। यसले समाजका विभिन्न संस्थाहरू, समूहहरू, नियम-नियमावली, भूमिकाहरू र सम्बन्धहरूको संरचना बुझाउँछ। समाजिक संरचना समाजलाई संगठित तरिकाले चलाउन मद्दत गर्छ र व्यक्तिहरूलाई आफ्नो भूमिका ठीकसँग निर्वाह गर्न सक्षम बनाउँछ।
समाजिक संरचनाका प्रमुख तत्वहरू:
- संस्था (Institutions):
- संस्था भनेको समाजमा विशेष उद्देश्य पूरा गर्न स्थापित संगठनात्मक प्रणाली हो।
- प्रमुख संस्थाहरूमा परिवार, शिक्षा, धर्म, राजनीति, र अर्थव्यवस्था पर्दछन्।
- यी संस्थाहरूले समाजमा विभिन्न प्रकारका कार्यहरूको व्यवस्थापन गर्छन् र सामजिक स्थिरता कायम गर्छन्।
- समुह (Groups):
- समूह भनेको दुई वा दुई भन्दा बढी व्यक्तिहरूको समूह हो जसले समान लक्ष्य हासिल गर्न सँगै काम गर्छन्।
- समूहहरू औपचारिक र अनौपचारिक रूपमा विभाजित हुन्छन्।
- औपचारिक समूहहरूमा विद्यालय, कार्यालय, राजनीतिक दल आदि पर्दछन् भने अनौपचारिक समूहहरूमा साथीभाइको समूह, परिवार, खेलकूद टोली आदि पर्दछन्।
- भूमिका (Roles):
- भूमिका भनेको कुनै व्यक्तिले समाजमा निर्वाह गर्ने विशेष जिम्मेवारी र अपेक्षित व्यवहार हो।
- प्रत्येक व्यक्तिसँग समाजमा विभिन्न भूमिकाहरू हुन्छन् जस्तै शिक्षक, अभिभावक, विद्यार्थी, नागरिक आदि।
- भूमिकाहरूले समाजमा व्यक्तिहरूको स्थान निर्धारण गर्छ र उनीहरूको व्यवहारलाई निर्देशित गर्छ।
- स्थिति (Status):
- स्थिति भनेको व्यक्तिको समाजमा रहेको पद वा प्रतिष्ठा हो।
- स्थिति दुई प्रकारको हुन्छ: प्राप्त स्थिति (Achieved Status) र जन्मसिद्ध स्थिति (Ascribed Status)।
- प्राप्त स्थिति भनेको व्यक्तिले आफ्नो सीप, प्रयास, योग्यता आदि मार्फत हासिल गरेको स्थिति हो भने जन्मसिद्ध स्थिति भनेको जन्मसँगै प्राप्त हुने स्थिति हो।
- समाजिक नियम (Social Norms):
- सामाजिक नियमहरू हुन् जो समाजले आफ्ना सदस्यहरूलाई अनुकूल बनाउने र उनीहरूको आचरणलाई नियन्त्रण गर्ने उद्देश्यले बनाएको हो।
- यिनीहरू लेखिएका (औपचारिक) वा नलेखिएका (अनौपचारिक) हुन सक्छन्।
- सामाजिक नियमहरूले समाजमा शान्ति र स्थिरता कायम गर्न मद्दत गर्छ।
समाजिक संरचनाका महत्त्वपूर्ण पक्षहरू:
- समाजिक नियन्त्रण:
- सामाजिक संरचनाले समाजमा विधि र अनुशासन कायम गर्न मद्दत गर्छ।
- यसले व्यक्तिहरूलाई नियम-मिलन र संस्थागत संरचनाको पालना गर्न निर्देशन दिन्छ।
- समाजिक एकता:
- सामाजिक संरचना विभिन्न समुह र संस्थाहरूको बीचमा तालमेल र सहकार्य कायम राख्न मद्दत गर्छ।
- यसले समाजका विभिन्न तप्काहरूबीच एकता र सहयोगको भावना विकास गर्छ।
- समाजिक परिवर्तन:
- सामाजिक संरचना समय-समयमा परिवर्तनशील हुन्छ र समाजको आवश्यकताअनुसार अनुकूलन हुन्छ।
- नयाँ प्रविधि, विचार र सांस्कृतिक परिवर्तनहरूले सामाजिक संरचनामा परिवर्तन ल्याउँछन्।
निष्कर्ष: समाजिक संरचना समाजको मेरुदण्ड हो जसले विभिन्न संस्थाहरू, समूहहरू, भूमिकाहरू र नियमहरूको व्यवस्थापन गर्दछ। यसले समाजमा स्थिरता, एकता, र प्रगति सुनिश्चित गर्दछ। हरेक व्यक्तिले आफ्नो भूमिका राम्रोसँग निभाएर समाजिक संरचनालाई बलियो बनाउन योगदान गर्नुपर्छ।